# تومورهای هیپوفیز: علائم هورمونی و رویکردهای درمان جراحی و دارویی
تومورهای هیپوفیز ضایعاتی هستند که در غده هیپوفیز، غدهای کوچک به اندازه نخود فرنگی واقع در قاعده مغز پشت پل بینی، ایجاد میشوند. این غده که اغلب “غده اصلی” نامیده میشود، نقش حیاتی در تنظیم عملکرد بسیاری از غدد درونریز بدن از طریق تولید هورمونهای مختلف دارد. تومورهای هیپوفیز در اغلب موارد خوشخیم (غیرسرطانی) بوده و آدنوم نامیده میشوند، اما میتوانند مشکلات جدی برای سلامتی ایجاد کنند، زیرا ممکن است باعث تولید بیش از حد هورمونها (تومورهای عملکردی) شوند یا با فشار بر غده هیپوفیز یا ساختارهای اطراف آن (تومورهای غیرعملکردی) علائمی ایجاد کنند. شیوع این تومورها در جمعیت عمومی بالا تخمین زده میشود، به طوری که مطالعات کالبدشکافی نشان دادهاند که آدنومهای هیپوفیز در حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از افراد یافت میشوند که بسیاری از آنها در طول زندگی بدون علامت باقی میمانند.
## آناتومی و فیزیولوژی غده هیپوفیز
غده هیپوفیز از دو لوب اصلی تشکیل شده است: هیپوفیز قدامی (آدنوهیپوفیز) و هیپوفیز خلفی (نوروهیپوفیز). هیپوفیز قدامی مسئول تولید و ترشح هورمونهایی است که سایر غدد درونریز را کنترل میکنند، شامل:
* **هورمون رشد (GH):** رشد استخوانها و بافتها را تحریک میکند.
* **پرولاکتین (PRL):** تولید شیر را در پستانها تحریک میکند.
* **هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH):** غدد فوق کلیوی را برای تولید کورتیزول تحریک میکند.
* **هورمون محرک تیروئید (TSH):** غده تیروئید را برای تولید هورمونهای تیروئید تحریک میکند.
* **هورمون لوتئینه کننده (LH) و هورمون محرک فولیکول (FSH):** عملکرد جنسی و تولید مثل را در زنان و مردان تنظیم میکنند.
هیپوفیز خلفی هورمونها را تولید نمیکند، بلکه هورمونهای اکسیتوسین و وازوپرسین (ADH) را که در هیپوتالاموس تولید شدهاند، ذخیره و آزاد میکند. ADH مسئول تنظیم تعادل آب در بدن است. اختلال در عملکرد هیپوفیز، چه ناشی از تومور و چه سایر علل، میتواند منجر به طیف وسیعی از علائم شود.
## طبقهبندی تومورهای هیپوفیز
تومورهای هیپوفیز را میتوان بر اساس اندازه و عملکردشان طبقهبندی کرد:
* **میکروآدنومها:** تومورهایی با قطر کمتر از ۱۰ میلیمتر.
* **ماکروآدنومها:** تومورهایی با قطر ۱۰ میلیمتر یا بیشتر.
* **تومورهای عملکردی (ترشحکننده هورمون):** این تومورها هورمونهای خاصی را بیش از حد تولید میکنند که منجر به سندرمهای بالینی مشخص میشود. تقریباً ۷۵-۸۰ درصد از آدنومهای هیپوفیز عملکردی هستند.
* **تومورهای غیرعملکردی (غیرترشحکننده هورمون):** این تومورها هورمونهای فعال تولید نمیکنند و علائم آنها معمولاً ناشی از فشار تومور بر ساختارهای اطراف است.
انواع رایج تومورهای هیپوفیز بر اساس نوع هورمون ترشحشده عبارتند از:
* **پرولاکتینوما:** شایعترین نوع (حدود ۴۰-۵۰% از آدنومهای عملکردی) که پرولاکتین اضافی تولید میکند.
* **آدنومهای ترشحکننده هورمون رشد (GH):** عامل بیماری آکرومگالی در بزرگسالان و ژیگانتیسم در کودکان.
* **آدنومهای ترشحکننده ACTH:** عامل بیماری کوشینگ.
* **آدنومهای ترشحکننده TSH (تیروتروف آدنوم):** نادر هستند و منجر به پرکاری تیروئید میشوند.
* **آدنومهای گنادوتروف (LH/FSH):** اغلب غیرعملکردی تلقی میشوند، اما میتوانند هورمونهای گنادوتروف را به صورت غیرطبیعی ترشح کنند.
* **آدنومهای غیرعملکردی:** این تومورها هورمون فعال بیولوژیکی تولید نمیکنند و به دلیل اثر فشاری توده بر غده هیپوفیز یا ساختارهای مجاور، مانند کیاسما اپتیک، علائم ایجاد میکنند.
## علائم هورمونی تومورهای هیپوفیز
علائم تومورهای هیپوفیز به نوع هورمون ترشحشده و اندازه تومور بستگی دارد.
### پرولاکتینوما
افزایش سطح پرولاکتین در خون (هایپرپرولاکتینمی) منجر به:
* **در زنان:** گالاکتوره (ترشح شیر از پستانها بدون بارداری یا شیردهی)، آمنوره (عدم قاعدگی)، الیگومنوره (قاعدگی نامنظم)، ناباروری، کاهش میل جنسی، خشکی واژن و پوکی استخوان.
* **در مردان:** کاهش میل جنسی، اختلال نعوظ، ناباروری، کاهش موهای صورت و بدن، کاهش توده عضلانی و در موارد نادر گالاکتوره یا ژنیکوماستی (بزرگ شدن پستان).
### آدنومهای ترشحکننده هورمون رشد (GH)
تولید بیش از حد GH منجر به:
* **در بزرگسالان (آکرومگالی):** بزرگ شدن تدریجی دستها، پاها و ویژگیهای صورت (بینی، فک، لبها)، تعریق زیاد، سردرد، درد مفاصل، سندرم تونل کارپ، آپنه خواب، ضخیم شدن پوست، هایپرتنشن (فشار خون بالا) و دیابت شیرین.
* **در کودکان (ژیگانتیسم):** رشد قد بسیار زیاد و غیرطبیعی.
### آدنومهای ترشحکننده ACTH (بیماری کوشینگ)
افزایش ACTH منجر به تولید بیش از حد کورتیزول از غدد فوق کلیوی و بروز سندرم کوشینگ میشود:
* چاقی مرکزی (تجمع چربی در تنه و گردن)، صورت ماه (گرد و پف کرده)، قوز بوفالو (تجمع چربی بین شانهها)، نازک شدن پوست و کبودی آسان، استریاهای بنفش (خطوط کشیدگی پوست)، ضعف عضلانی، فشار خون بالا، دیابت، پوکی استخوان، اختلالات خلقی (افسردگی، اضطراب، تحریکپذیری)، و عفونتهای مکرر.
### آدنومهای ترشحکننده TSH (تیروتروف آدنوم)
بسیار نادر هستند و منجر به پرکاری تیروئید میشوند:
* تپش قلب، لرزش، کاهش وزن، عدم تحمل گرما، تعریق، اضطراب و گواتر (بزرگ شدن غده تیروئید).
### آدنومهای گنادوتروف
این تومورها میتوانند هورمونهای LH و FSH را ترشح کنند، اما اغلب به صورت غیرعملکردی ظاهر میشوند. در صورت ترشح فعال، ممکن است در زنان منجر به قاعدگی نامنظم و در مردان به کاهش میل جنسی یا اختلال نعوظ شوند، اما اغلب بدون علائم بالینی هورمونی هستند و تنها با اثر فشاری تومور مشخص میشوند.
### علائم ناشی از اثر تودهای (غیر هورمونی)
این علائم بیشتر در ماکروآدنومها دیده میشود، به دلیل فشار تومور بر ساختارهای مغزی مجاور:
* **سردرد:** شایعترین علامت غیر هورمونی.
* **اختلالات بینایی:** فشار بر کیاسما اپتیک (محل تقاطع عصبهای بینایی) میتواند منجر به نقص میدان بینایی، به ویژه همیآنوپسی بایتمپورال (کاهش دید در هر دو میدان بینایی خارجی) شود. در موارد شدیدتر، ممکن است به نابینایی کامل منجر شود.
* **هیپوپیتویتاریسم:** تومور با فشار بر بافت طبیعی هیپوفیز میتواند منجر به کاهش تولید یک یا چند هورمون هیپوفیز شود. علائم آن شامل خستگی، ضعف، کاهش میل جنسی، عدم تحمل سرما، کاهش وزن یا افزایش وزن غیرقابل توجیه و اختلالات قاعدگی است.
* **آپوپلکسی هیپوفیز:** یک وضعیت اورژانسی نادر که با خونریزی یا نکروز ناگهانی در تومور هیپوفیز مشخص میشود. علائم آن شامل سردرد شدید و ناگهانی، اختلال بینایی ناگهانی (معمولاً دوبینی یا کاهش حدت بینایی)، اختلال هوشیاری و در برخی موارد نارسایی حاد غده فوق کلیوی است.
## تشخیص تومورهای هیپوفیز
تشخیص بر پایه ارزیابی بالینی، آزمایشهای هورمونی و تصویربرداری است:
* **آزمایشات خونی هورمونی:** اندازهگیری سطح هورمونهای هیپوفیز (پرولاکتین، GH، ACTH، TSH، LH، FSH) و هورمونهای غدد هدف (IGF-1 برای GH، کورتیزول برای ACTH، هورمونهای تیروئید برای TSH، استروژن و تستوسترون برای گنادوتروفها).
* **آزمایشات تحریک و سرکوب هورمونی:** برای تأیید تشخیص برخی از سندرمهای هورمونی (مانند تست سرکوب دگزامتازون برای کوشینگ یا تست سرکوب گلوکز خوراکی برای آکرومگالی).
* **تصویربرداری مغز:** MRI با تزریق ماده حاجب گادولینیوم، استاندارد طلایی برای تشخیص و ارزیابی اندازه و موقعیت تومورهای هیپوفیز است. CT اسکن در مواردی که MRI منع مصرف دارد، به کار میرود.
* **ارزیابی بینایی:** توسط چشمپزشک برای بررسی میدان بینایی و حدت بینایی به خصوص در ماکروآدنومها.
## رویکردهای درمان
درمان تومورهای هیپوفیز بسته به نوع تومور، اندازه، وجود علائم هورمونی یا فشاری و سلامت عمومی بیمار متفاوت است. رویکردهای اصلی شامل درمان دارویی، جراحی و پرتودرمانی است.
### درمان دارویی
درمان دارویی برای برخی از انواع تومورهای هیپوفیز به عنوان خط اول درمان یا مکمل جراحی مؤثر است:
* **پرولاکتینوما:** داروهای آگونیست دوپامین (مانند بروموکریپتین و کابرگولین) معمولاً درمان خط اول هستند. این داروها با کاهش ترشح پرولاکتین، باعث کوچک شدن تومور و عادی شدن سطح پرولاکتین میشوند. کابرگولین به دلیل اثربخشی بالاتر و تحملپذیری بهتر، ترجیح داده میشود.
* **آدنومهای ترشحکننده GH (آکرومگالی):**
* **آنالوگهای سوماتوستاتین (اکترئوتید، لانرئوتید):** این داروها ترشح هورمون رشد را مهار کرده و در بسیاری از موارد باعث کوچک شدن تومور میشوند.
* **آگونیستهای دوپامین (کابرگولین):** در موارد خاص و با سطوح متوسط افزایش GH ممکن است موثر باشند.
* **آنتاگونیستهای گیرنده GH (پگویزومانت):** این دارو از اتصال GH به گیرندههایش جلوگیری میکند و سطوح IGF-1 را کاهش میدهد، اما اندازه تومور را تحت تاثیر قرار نمیدهد.
* **آدنومهای ترشحکننده ACTH (بیماری کوشینگ):**
* **مهارکنندههای سنتز کورتیزول (کتوکونازول، متیراپون، اوسیلودروستات):** این داروها تولید کورتیزول را در غده فوق کلیوی کاهش میدهند.
* **پاسیریوتید:** آنالوگ سوماتوستاتین که ترشح ACTH را از تومور هیپوفیز مهار میکند.
* **میفپریستون:** یک آنتاگونیست گیرنده گلوکوکورتیکوئید که اثرات کورتیزول را در سطح بافت هدف بلاک میکند.
* **تومورهای غیرعملکردی:** درمان دارویی معمولاً مؤثر نیست و رویکرد اصلی جراحی یا پیگیری فعال است.
### درمان جراحی
جراحی رایجترین روش برای برداشتن تومورهای هیپوفیز است، به ویژه برای ماکروآدنومها و تومورهای عملکردی که به درمان دارویی پاسخ نمیدهند.
* **جراحی ترانساسفنوئیدال (Transsphenoidal Surgery – TSS):** این روش رایجترین و کمتهاجمترین راه برای برداشتن تومورهای هیپوفیز است. جراح از طریق بینی و سینوس اسفنوئید به غده هیپوفیز دسترسی پیدا میکند. این جراحی میتواند با استفاده از میکروسکوپ یا آندوسکوپ انجام شود. مزایای آن شامل عدم ایجاد برش در مغز، درد کمتر و ریکاوری سریعتر است. TSS به ویژه در برداشتن میکروآدنومها و تومورهای عملکردی با میزان موفقیت بالایی همراه است.
* **کرانیوتومی (Craniotomy):** این روش شامل باز کردن جمجمه است و تنها در موارد بسیار نادر که تومور بسیار بزرگ، مهاجم یا دارای گسترش زیاد به نواحی حیاتی مغز باشد که دسترسی از طریق روش ترانساسفنوئیدال ممکن نیست، استفاده میشود. این روش تهاجمیتر است و با خطرات و عوارض بیشتری همراه است.
### پرتودرمانی
پرتودرمانی معمولاً برای تومورهایی استفاده میشود که پس از جراحی به طور کامل برداشته نشدهاند یا در مواردی که جراحی امکانپذیر نیست و درمان دارویی نیز مؤثر نبوده است.
* **پرتودرمانی خارجی (Conventional External Beam Radiation Therapy):** این روش شامل تجویز دوزهای کوچک اشعه در طول چندین هفته است. مؤثر است اما ممکن است ماهها یا سالها طول بکشد تا اثر کامل خود را نشان دهد و خطر هیپوپیتویتاریسم و آسیب به بافتهای مغزی اطراف را به همراه دارد.
* **رادیوسرجری استریوتاکتیک (Stereotactic Radiosurgery – SRS):** روشی دقیقتر که در آن دوز بالای اشعه در یک یا چند جلسه محدود به تومور تابیده میشود. گاما نایف و سایبر نایف از نمونههای SRS هستند. این روش برای تومورهای کوچکتر و با مرز مشخص مناسب است و خطر آسیب به بافتهای اطراف را به حداقل میرساند.
### پیگیری فعال (Watchful Waiting)
برای برخی میکروآدنومهای غیرعملکردی و بدون علامت، یا تومورهایی که به طور تصادفی کشف شدهاند و کوچک هستند، ممکن است پیگیری فعال (نظارت منظم با MRI و آزمایشات هورمونی) رویکرد مناسبی باشد، به خصوص اگر علائم فشاری یا هورمونی وجود نداشته باشد.
## مدیریت پس از درمان
پس از درمان، بیماران نیاز به پیگیری منظم دارند که شامل:
* **بررسی سطوح هورمونی:** برای اطمینان از کنترل بیماری و تشخیص هیپوپیتویتاریسم احتمالی.
* **تصویربرداری MRI:** برای بررسی عود تومور یا اندازهگیری باقیمانده تومور.
* **هورمون درمانی جایگزین:** در صورت بروز هیپوپیتویتاریسم (نارسایی هیپوفیز)، هورمونهای جایگزین (مانند هورمون تیروئید، کورتیزول، هورمون جنسی یا هورمون رشد) برای بیماران تجویز میشود.
تومورهای هیپوفیز، با وجود خوشخیم بودن در اکثر موارد، میتوانند با علائم پیچیده هورمونی و عصبی همراه باشند. تشخیص زودهنگام و مدیریت صحیح توسط تیمی از متخصصین (فوق تخصص غدد، جراح مغز و اعصاب، چشمپزشک، متخصص پرتودرمانی) برای بهبود کیفیت زندگی و پیشآگهی بیماران حیاتی است.
—
## سوالات متداول
### ۱. تومور هیپوفیز چیست؟
تومور هیپوفیز تودهای غیرطبیعی است که در غده هیپوفیز (غده اصلی بدن واقع در قاعده مغز) رشد میکند. اغلب این تومورها خوشخیم (غیرسرطانی) هستند و “آدنوم هیپوفیز” نامیده میشوند.
### ۲. آیا تمام تومورهای هیپوفیز سرطانی هستند؟
خیر، اکثریت قریب به اتفاق تومورهای هیپوفیز (بیش از ۹۹%) خوشخیم و غیرسرطانی هستند. تومورهای بدخیم (کارسینوم هیپوفیز) بسیار نادر هستند.
### ۳. علائم اصلی تومور هیپوفیز چیست؟
علائم به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
* **علائم هورمونی:** ناشی از تولید بیش از حد یا کمبود هورمونهای هیپوفیز (مانند گالاکتوره، قاعدگی نامنظم، ناباروری، تغییرات ظاهری بدن، چاقی مرکزی، خستگی).
* **علائم فشاری:** ناشی از فشار تومور بر ساختارهای اطراف مغز (مانند سردرد، اختلالات بینایی بویژه کاهش دید جانبی).
### ۴. چگونه تومور هیپوفیز تشخیص داده میشود؟
تشخیص با ترکیبی از بررسی علائم بالینی، آزمایشات خونی برای اندازهگیری سطوح هورمونها (مانند پرولاکتین، GH، ACTH، TSH)، و تصویربرداری MRI از مغز (با کنتراست) انجام میشود که بهترین روش برای مشاهده تومور است.
### ۵. گزینههای درمانی برای تومور هیپوفیز کدامند؟
گزینههای درمانی شامل:
* **درمان دارویی:** برای برخی تومورها مانند پرولاکتینوما (با آگونیستهای دوپامین) یا آکرومگالی (با آنالوگهای سوماتوستاتین) بسیار مؤثر است.
* **جراحی:** شایعترین روش برای برداشتن تومور، عمدتاً از طریق بینی و سینوس اسفنوئید (جراحی ترانساسفنوئیدال).
* **پرتودرمانی:** برای تومورهایی که پس از جراحی باقیماندهاند یا قابل جراحی نیستند (شامل پرتودرمانی خارجی یا رادیوسرجری استریوتاکتیک).
### ۶. آیا همیشه جراحی برای تومور هیپوفیز لازم است؟
خیر. برای برخی تومورها مانند پرولاکتینوما، درمان دارویی معمولاً اولین و مؤثرترین روش است و ممکن است نیازی به جراحی نباشد. همچنین، میکروآدنومهای غیرعملکردی و بدون علامت ممکن است فقط نیاز به پیگیری فعال داشته باشند.
### ۷. آیا تومورهای هیپوفیز میتوانند عود کنند؟
بله، امکان عود تومور هیپوفیز وجود دارد، به خصوص اگر تومور به طور کامل برداشته نشود یا ماهیت تهاجمی داشته باشد. به همین دلیل، پیگیری منظم با پزشک و انجام آزمایشات و تصویربرداری دورهای ضروری است.
—
## معرفی ۱۰ پزشک برتر مرتبط (فوق تخصص غدد و متابولیسم)
تومورهای هیپوفیز اغلب توسط فوق تخصصهای غدد و متابولیسم تشخیص داده شده و مدیریت دارویی آنها انجام میشود. در ادامه، لیستی از ۱۰ پزشک متخصص غدد و متابولیسم برتر در تهران، بر اساس اطلاعات موجود در وبسایت doctoreto.com و جهت تسهیل دسترسی بیماران، ارائه شده است.
1. دکتر سید حسین میرمعصومی
2. دکتر مرتضی حیدری
3. دکتر سهیلا خلج
4. دکتر ناصر پروین
5. دکتر علی نیک پور
6. دکتر سید ضیاءالدین یغمایی
7. دکتر زهرا شهدی
8. دکتر مجید حیدریان
9. دکتر علیرضا کریمی
10. دکتر زهرا سادات قریشی