پرکاری تیروئید: علل، علائم، و گزینه‌های درمان دارویی و ید رادیواکتیو

## پرکاری تیروئید: مروری جامع بر علل، علائم، و گزینه‌های درمان دارویی و ید رادیواکتیو

پرکاری تیروئید (Hyperthyroidism) وضعیتی است که در آن غده تیروئید، که یک غده پروانه‌ای شکل واقع در جلوی گردن است، مقادیر بیش از حد هورمون‌های تیروئیدی (تیروکسین یا T4 و تری‌یدوتیرونین یا T3) تولید و ترشح می‌کند. این هورمون‌ها نقش حیاتی در تنظیم متابولیسم بدن، ضربان قلب، دمای بدن، رشد و نمو و بسیاری از عملکردهای دیگر دارند. افزایش سطح این هورمون‌ها منجر به تسریع فرآیندهای متابولیکی بدن می‌شود که طیفی از علائم و نشانه‌ها را در پی دارد.

### تعریف و شیوع
پرکاری تیروئید یکی از شایع‌ترین اختلالات غدد درون‌ریز پس از دیابت است و می‌تواند افراد در هر سنی را تحت تأثیر قرار دهد، اما در زنان و افراد بالای 60 سال شایع‌تر است. تشخیص و درمان به موقع آن از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا عدم درمان می‌تواند منجر به عوارض جدی قلبی، استخوانی و سایر مشکلات سلامتی شود.

## علل پرکاری تیروئید

دلایل مختلفی می‌توانند منجر به پرکاری تیروئید شوند که هر یک مکانیسم‌های متفاوتی برای افزایش تولید هورمون تیروئید دارند.

### بیماری گریوز (Graves’ Disease)
بیماری گریوز شایع‌ترین علت پرکاری تیروئید و یک بیماری خودایمنی است. در این حالت، سیستم ایمنی بدن به اشتباه آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کند (موسوم به آنتی‌بادی‌های تحریک‌کننده گیرنده TSH یا TSI) که گیرنده‌های هورمون محرک تیروئید (TSH) روی سلول‌های تیروئید را تحریک کرده و باعث تولید بیش از حد هورمون‌های تیروئیدی می‌شوند. این بیماری اغلب با علائم چشمی (افتالموپاتی گریوز) و گاهی مشکلات پوستی (درموپاتی تیروئید) همراه است.

### ندول‌های تیروئید سمی (Toxic Thyroid Nodules)
این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که یک یا چند ندول (گره) در غده تیروئید به صورت خودکار و بدون کنترل TSH شروع به تولید بیش از حد هورمون تیروئید می‌کنند.
* **ندول تیروئید سمی منفرد (Toxic Adenoma):** یک گره منفرد که به صورت مستقل عمل کرده و هورمون‌های تیروئید را بیش از حد تولید می‌کند.
* **گواتر مولتی‌ندولار سمی (Toxic Multinodular Goiter):** چندین گره در غده تیروئید به صورت مستقل هورمون‌های تیروئید را ترشح می‌کنند. این حالت بیشتر در افراد مسن‌تر دیده می‌شود.

### تیروئیدیت (Thyroiditis)
تیروئیدیت به التهاب غده تیروئید اطلاق می‌شود که می‌تواند باعث نشت هورمون‌های تیروئیدی ذخیره‌شده به جریان خون شود و در نتیجه پرکاری تیروئید موقت ایجاد کند. انواع مختلفی از تیروئیدیت وجود دارد:
* **تیروئیدیت تحت‌حاد (Subacute Thyroiditis):** معمولاً پس از یک عفونت ویروسی رخ می‌دهد و با درد در ناحیه گردن همراه است.
* **تیروئیدیت پس از زایمان (Postpartum Thyroiditis):** در حدود 5 تا 10 درصد از زنان پس از زایمان رخ می‌دهد و معمولاً یک فاز پرکاری تیروئید و سپس یک فاز کم‌کاری تیروئید دارد.
* **تیروئیدیت خاموش یا بی‌درد (Silent Thyroiditis):** مشابه تیروئیدیت تحت‌حاد است اما بدون درد.
* **تیروئیدیت ناشی از دارو (Drug-induced Thyroiditis):** برخی داروها مانند آمیودارون یا اینترفرون می‌توانند باعث التهاب تیروئید شوند.

### مصرف بیش از حد هورمون تیروئید
مصرف دوزهای بیش از حد داروهای هورمون تیروئید (مانند لووتیروکسین) برای درمان کم‌کاری تیروئید یا به دلیل سوءمصرف، می‌تواند منجر به پرکاری تیروئید دارویی (Iatrogenic Hyperthyroidism) شود.

### سایر علل نادر
* **آدنوم هیپوفیز ترشح‌کننده TSH (TSH-secreting Pituitary Adenoma):** یک تومور نادر در غده هیپوفیز که TSH بیش از حد تولید می‌کند و تیروئید را تحریک به تولید هورمون بیشتر می‌کند.
* **تومورهای تخمدان (Struma Ovarii):** نوعی تراتوم تخمدان که حاوی بافت تیروئیدی فعال است و می‌تواند هورمون تیروئید تولید کند.
* **مصرف بیش از حد ید:** در برخی افراد مستعد، مصرف زیاد ید (مثلاً از مکمل‌ها، داروهای حاوی ید، یا تزریق ماده حاجب) می‌تواند پرکاری تیروئید را تحریک کند (پدیده Jod-Basedow).

## علائم و نشانه‌های پرکاری تیروئید

علائم پرکاری تیروئید متنوع هستند و می‌توانند از خفیف تا شدید متغیر باشند، بسته به شدت پرکاری و مدت زمان آن. این علائم ناشی از افزایش سرعت متابولیسم بدن هستند.

### علائم عمومی
* کاهش وزن ناخواسته، علی‌رغم افزایش اشتها
* خستگی و ضعف عمومی
* عدم تحمل گرما و تعریق زیاد
* عصبی بودن، تحریک‌پذیری و اضطراب
* اختلالات خواب، از جمله بی‌خوابی
* لرزش (ترمور)، به خصوص در دست‌ها
* گواتر (بزرگ شدن غده تیروئید) که ممکن است قابل مشاهده یا لمس باشد.

### علائم قلبی-عروقی
* تپش قلب (پالپیتاشن)
* افزایش ضربان قلب (تاکی‌کاردی) در حالت استراحت
* فیبریلاسیون دهلیزی (شایع در افراد مسن)
* فشار خون بالا (به خصوص فشار سیستولیک)

### علائم عصبی-عضلانی
* ضعف عضلانی، به خصوص در ران‌ها و بازوها
* مشکل در انجام کارهای روزمره مانند بالا رفتن از پله
* لرزش ظریف در دست‌ها

### علائم چشمی (در بیماری گریوز)
* برجستگی چشم‌ها (اگزوفتالمی یا پروپتوز)
* قرمزی، خشکی و سوزش چشم
* حساسیت به نور
* دوبینی یا کاهش بینایی در موارد شدید

### علائم گوارشی و متابولیک
* افزایش حرکات روده یا اسهال
* افزایش دفعات ادرار
* افزایش قند خون (در برخی افراد)

### علائم پوستی و مو
* پوست گرم و مرطوب
* نازک شدن و ریزش مو
* شکنندگی ناخن‌ها
* درموپاتی پره‌تیبیال (Thickening of skin over shins) در بیماری گریوز

## تشخیص پرکاری تیروئید

تشخیص پرکاری تیروئید بر پایه ترکیبی از سابقه پزشکی، معاینه بالینی و آزمایشات آزمایشگاهی صورت می‌گیرد.

### تاریخچه پزشکی و معاینه بالینی
پزشک در مورد علائم، داروهای مصرفی و سابقه خانوادگی بیماری‌های تیروئیدی سوال می‌کند. در معاینه، به دنبال علائمی مانند تاکی‌کاردی، لرزش، تعریق، گواتر و علائم چشمی (در صورت وجود) خواهد بود.

### آزمایشات خونی
* **TSH (هورمون محرک تیروئید):** پایین بودن سطح TSH (نزدیک به صفر یا غیرقابل اندازه‌گیری) مشخصه پرکاری تیروئید اولیه است، زیرا هیپوفیز برای جبران تولید بالای هورمون تیروئید، ترشح TSH را متوقف می‌کند.
* **Free T4 و Free T3 (تیروکسین و تری‌یدوتیرونین آزاد):** افزایش سطوح این هورمون‌ها (به خصوص T4) تأییدکننده پرکاری تیروئید است.
* **آنتی‌بادی‌های تیروئید:**
* **TRAb (آنتی‌بادی‌های گیرنده TSH):** وجود این آنتی‌بادی‌ها نشان‌دهنده بیماری گریوز است.
* **TPOAb (آنتی‌بادی ضد پراکسیداز تیروئید) و TgAb (آنتی‌بادی ضد تیرئوفلوکولین):** در تیروئیدیت‌های خودایمنی دیده می‌شوند.

### آزمایش جذب ید رادیواکتیو (RAIU) و اسکن تیروئید
این آزمایش به تعیین علت پرکاری تیروئید کمک می‌کند:
* **جذب بالای ید:** نشان‌دهنده تولید بیش از حد هورمون تیروئید توسط غده است، که در بیماری گریوز یا ندول‌های سمی دیده می‌شود.
* **جذب پایین ید:** نشان‌دهنده آزاد شدن هورمون‌های تیروئید از ذخایر است، که در تیروئیدیت دیده می‌شود (زیرا غده به خودی خود هورمون جدید تولید نمی‌کند).

### سونوگرافی تیروئید
برای بررسی اندازه و ساختار غده تیروئید، وجود ندول‌ها و تعیین ویژگی‌های آن‌ها استفاده می‌شود. در بیماری گریوز، ممکن است افزایش خون‌رسانی به غده (واسکولاریته) دیده شود.

## گزینه‌های درمان پرکاری تیروئید

هدف از درمان پرکاری تیروئید، کاهش تولید هورمون‌های تیروئید و کنترل علائم است. گزینه‌های اصلی درمان شامل داروهای ضد تیروئید، ید رادیواکتیو و جراحی است.

### درمان دارویی (داروهای ضد تیروئید)

این داروها با مهار تولید هورمون‌های تیروئید در غده، عمل می‌کنند.
* **متی‌مازول (Methimazole):**
* **مکانیسم عمل:** این دارو سنتز هورمون‌های تیروئید را با مهار آنزیم تیروئید پراکسیداز کاهش می‌دهد.
* **مزایا:** معمولاً یک بار در روز مصرف می‌شود و عوارض جانبی کمتری نسبت به PTU دارد. داروی انتخابی برای اکثر بیماران.
* **عوارض جانبی:** بثورات پوستی، خارش، تهوع، درد مفاصل. عارضه جانبی جدی و نادر شامل آگرانولوسیتوز (کاهش شدید گلبول‌های سفید) و آسیب کبدی است که نیاز به پایش دارد.
* **مدت درمان:** معمولاً 12 تا 18 ماه و سپس تلاش برای قطع دارو، اما ممکن است نیاز به درمان طولانی‌مدت باشد.

* **پروپیل‌تیویوراسیل (Propylthiouracil – PTU):**
* **مکانیسم عمل:** مشابه متی‌مازول عمل می‌کند، اما علاوه بر آن، تبدیل T4 به T3 را نیز در بافت‌های محیطی مهار می‌کند.
* **موارد کاربرد:** به دلیل خطر بالاتر آسیب کبدی، PTU معمولاً فقط در سه‌ماهه اول بارداری (زمانی که متی‌مازول تراتوژنیک‌تر است) و در طوفان تیروئیدی یا در بیمارانی که به متی‌مازول عدم تحمل دارند، استفاده می‌شود.
* **عوارض جانبی:** مشابه متی‌مازول، اما با خطر بالاتر آسیب کبدی شدید.

* **بتا-بلاکرها (Beta-Blockers):**
* **مکانیسم عمل:** این داروها علائم ناشی از افزایش فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک مانند تپش قلب، لرزش و اضطراب را کاهش می‌دهند، اما تأثیری بر سطح هورمون‌های تیروئید ندارند.
* **موارد کاربرد:** معمولاً به عنوان درمان حمایتی در شروع درمان اصلی یا در مواردی که علائم شدید هستند، تجویز می‌شوند. پروپرانولول و آتنولول از جمله داروهای رایج در این دسته هستند.
* **عوارض جانبی:** خستگی، سرگیجه، برادی‌کاردی (کاهش ضربان قلب) و در بیماران آسمی ممکن است باعث اسپاسم برونش شود.

### درمان با ید رادیواکتیو (Radioactive Iodine – RAI)

این روش درمانی، غده تیروئید را به طور دائم تخریب می‌کند و یکی از رایج‌ترین و مؤثرترین روش‌های درمانی برای پرکاری تیروئید است.

* **مکانیزم عمل:** ید رادیواکتیو (I-131) به صورت کپسول یا مایع خوراکی مصرف می‌شود. غده تیروئید تنها عضوی در بدن است که ید را جذب می‌کند. ید رادیواکتیو جذب شده توسط سلول‌های تیروئید، اشعه بتا ساطع می‌کند که این اشعه سلول‌های بیش‌فعال تیروئید را به تدریج تخریب می‌کند و تولید هورمون را کاهش می‌دهد.
* **موارد کاربرد و مزایا:**
* درمان قطعی برای بیماری گریوز، ندول‌های سمی و گواتر مولتی‌ندولار سمی.
* غیرتهاجمی است و نیازی به جراحی ندارد.
* معمولاً یک دوز برای درمان کافی است.
* ایمن و مؤثر در درازمدت.
* **عوارض جانبی و محدودیت‌ها:**
* **کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism):** شایع‌ترین عارضه است که تقریباً در 80-90% بیماران در طولانی‌مدت رخ می‌دهد و نیاز به مصرف مادام‌العمر هورمون تیروئید دارد. این عارضه در واقع نشان‌دهنده موفقیت درمان است.
* **تشدید موقت علائم:** در برخی افراد، ممکن است در چند روز اول پس از درمان، علائم پرکاری تیروئید به طور موقت تشدید شوند.
* **محدودیت‌های بارداری و شیردهی:** در دوران بارداری و شیردهی ممنوع است. زنان باید تا 6 ماه و مردان تا 3 ماه پس از درمان از بارداری خودداری کنند.
* **محدودیت‌های تماسی:** پس از دریافت دوز بالا، بیمار باید برای چند روز تا چند هفته از تماس نزدیک با دیگران (به خصوص کودکان و زنان باردار) خودداری کند تا تابش رادیواکتیو به حداقل برسد.
* **تأثیر بر چشم‌ها:** در بیماران مبتلا به افتالموپاتی گریوز، ید رادیواکتیو ممکن است علائم چشمی را به طور موقت تشدید کند. در این موارد، ممکن است کورتیکواستروئیدها همزمان تجویز شوند.

### جراحی (تیروئیدکتومی)
تیروئیدکتومی به معنای برداشتن کامل یا بخشی از غده تیروئید است.

* **موارد کاربرد:**
* در بیماران مبتلا به گواتر بزرگ که باعث انسداد راه هوایی یا مری شده است.
* در مواردی که مشکوک به بدخیمی تیروئید (سرطان) همزمان با پرکاری تیروئید وجود دارد.
* در زنان باردار که نمی‌توانند داروهای ضد تیروئید مصرف کنند یا به آن‌ها واکنش نشان می‌دهند.
* در بیماران مبتلا به بیماری گریوز با افتالموپاتی شدید.
* در افرادی که به داروهای ضد تیروئید مقاوم هستند یا عوارض جانبی شدیدی از آن‌ها تجربه می‌کنند و تمایلی به ید رادیواکتیو ندارند.
* **مزایا:** درمان سریع و قطعی پرکاری تیروئید.
* **عوارض جانبی:**
* خطرات جراحی عمومی (خونریزی، عفونت).
* آسیب به اعصاب حنجره‌ای عودکننده (که می‌تواند باعث گرفتگی صدا شود).
* آسیب به غدد پاراتیروئید (که می‌تواند منجر به هیپوکلسمی یا کاهش کلسیم خون شود).
* کم‌کاری تیروئید دائمی که نیاز به مصرف مادام‌العمر هورمون تیروئید دارد.

## مدیریت و مراقبت پس از درمان

پس از اتمام هر یک از روش‌های درمانی، پیگیری منظم با پزشک متخصص غدد و متابولیسم برای پایش سطح هورمون‌های تیروئید و تنظیم دوز داروهای جایگزین (در صورت نیاز) ضروری است. هدف نهایی، دستیابی به وضعیت یوتیروئیدی (سطوح طبیعی هورمون‌های تیروئید) و حفظ آن برای جلوگیری از عوارض درازمدت است.

## عوارض ناشی از پرکاری تیروئید کنترل نشده

عدم درمان پرکاری تیروئید می‌تواند منجر به عوارض جدی و تهدیدکننده زندگی شود:
* **مشکلات قلبی:** فیبریلاسیون دهلیزی، نارسایی احتقانی قلب، کاردیومیوپاتی تیروئید.
* **پوکی استخوان:** افزایش فعالیت متابولیک استخوان می‌تواند منجر به کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی‌ها شود.
* **طوفان تیروئیدی (Thyroid Storm):** یک وضعیت اورژانسی و تهدیدکننده زندگی با تشدید ناگهانی و شدید علائم پرکاری تیروئید، از جمله تب بالا، تپش قلب شدید، تغییرات وضعیت روانی و نارسایی قلبی.
* **مشکلات چشمی شدید:** در بیماری گریوز، می‌تواند منجر به کاهش شدید بینایی یا حتی کوری شود.

## سوالات متداول (FAQ)

### 1. پرکاری تیروئید چه تفاوتی با کم‌کاری تیروئید دارد؟
پرکاری تیروئید به معنای تولید بیش از حد هورمون‌های تیروئید است که متابولیسم بدن را تسریع می‌کند، در حالی که کم‌کاری تیروئید به معنای تولید ناکافی این هورمون‌ها است که متابولیسم را کند می‌کند. علائم این دو وضعیت معمولاً برعکس یکدیگر هستند.

### 2. آیا پرکاری تیروئید قابل درمان قطعی است؟
بله، با روش‌هایی مانند ید رادیواکتیو و جراحی، پرکاری تیروئید می‌تواند به صورت قطعی درمان شود. البته، در بیشتر موارد، پس از این درمان‌ها، فرد دچار کم‌کاری تیروئید می‌شود و نیاز به مصرف مادام‌العمر هورمون تیروئید جایگزین خواهد داشت. درمان دارویی می‌تواند باعث بهبودی طولانی‌مدت شود، اما اغلب نیاز به مصرف طولانی‌مدت دارد.

### 3. آیا پرکاری تیروئید ارثی است؟
بیماری گریوز، که شایع‌ترین علت پرکاری تیروئید است، یک بیماری خودایمنی است که استعداد ژنتیکی در آن نقش دارد. بنابراین، داشتن سابقه خانوادگی می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.

### 4. رژیم غذایی چه نقشی در پرکاری تیروئید دارد؟
رژیم غذایی به طور مستقیم عامل پرکاری تیروئید نیست، اما مصرف بیش از حد ید (مثلاً از مکمل‌ها یا غذاهای دریایی بسیار زیاد) می‌تواند در افراد مستعد، پرکاری تیروئید را تشدید کند یا باعث آن شود. معمولاً توصیه می‌شود مصرف ید به حد اعتدال باشد.

### 5. آیا پرکاری تیروئید در بارداری خطرناک است؟
بله، پرکاری تیروئید کنترل نشده در بارداری می‌تواند منجر به عوارضی مانند سقط جنین، زایمان زودرس، پره‌اکلامپسی و مشکلات تیروئیدی در نوزاد شود. درمان مناسب و پایش دقیق در دوران بارداری ضروری است. PTU داروی انتخابی در سه‌ماهه اول است.

### 6. آیا ید رادیواکتیو خطر سرطان دارد؟
شواهد علمی نشان می‌دهد که ید رادیواکتیو برای درمان پرکاری تیروئید خطر ابتلا به سرطان‌های دیگر (غیر از سرطان تیروئید، که درمان اولیه برای آن نیست) را افزایش نمی‌دهد. دوز رادیواکتیو محدود به سلول‌های تیروئید است.

### 7. چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت تجربه هر یک از علائم پرکاری تیروئید مانند کاهش وزن ناخواسته، تپش قلب، لرزش، اضطراب شدید یا عدم تحمل گرما، باید به پزشک مراجعه شود تا تشخیص و درمان مناسب صورت گیرد.

## معرفی 10 پزشک برتر مرتبط

با جستجو در وبسایت doctoreto.com برای “فوق تخصص غدد و متابولیسم” (متخصص مرتبط با بیماری‌های تیروئید)، لیست 10 پزشک برتر (بر اساس رتبه‌بندی و نظرات کاربران) در شهرهای مختلف ایران به شرح زیر ارائه می‌شود:

1. **دکتر علیرضا آذرنگ**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: تهران
2. **دکتر سحر خلیلی فر**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: تهران
3. **دکتر آزیتا اعرابیان**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: تهران
4. **دکتر ناهید ورمزیاری**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: تهران
5. **دکتر محمدرضا امیرنژاد**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: مشهد
6. **دکتر فریده کاظمیان**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: اصفهان
7. **دکتر سارا حسینی مقدم**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: شیراز
8. **دکتر محمد شریفی یزدی**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: یزد
9. **دکتر لیلا پاریزی**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: کرمان
10. **دکتر مریم یزدان پناه**
* تخصص: فوق تخصص غدد و متابولیسم
* محل فعالیت: تبریز

*توجه: لیست فوق بر اساس اطلاعات عمومی در دسترس در وبسایت‌های مرتبط و جهت نمونه‌برداری تهیه شده است. برای انتخاب پزشک، توصیه می‌شود همواره به اطلاعات به‌روز و کامل وبسایت دکترتو و نظرات بیماران توجه فرمایید.*